Umboðsmaður barna leggur mikla áherslu á 12. gr. Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna, sem fjallar um rétt barna til þess að tjá sig og skylduna til þess að taka tillit til skoðana þeirra í samræmi við aldur og þroska. Börn eru sjálf sérfræðingar í því að vera börn og skiptir því miklu máli að þau fái tækifæri til þess að hafa áhrif á eigið líf sem og samfélagið í heild. Þátttaka barna eflir ekki einungis þroska þeirra sjálfra, heldur er það ennfremur mikilvægt fyrir samfélagið í heild að nýta þá einstöku sýn, reynslu og þekkingu sem börn búa yfir. Það ætti í raun aldrei að taka mikilvægar ákvarðanir sem varða börn án þess að leitað sé eftir sjónarmiðum þeirra sjálfra og tillit sé tekið til þeirra. Umboðsmaður barna hefur það hlutverk að vera opinber talsmaður fyrir öll börn á Íslandi, en til þess að geta sinnt því hlutverki þarf hann að vera í góðu sambandi við börn og hlusta á reynslu þeirra og skoðanir.
Þetta hefti inniheldur hugmyndafræði sem við höfum kosið að nefna „Samtal við sérfræðihópa barna og ungmenna“. Efni hefur víðsvegar verið safnað saman, þýtt og staðfært, í þeim tilgangi að auðvelda öllum þeim sem vinna með börnum og ungu fólki, að ræða við það á lýðræðislegum vettvangi, um málefni sem snúa að þeim. Stuðst er við efni frá umboðsmönnum barna bæði i Svíþjóð og í Noregi.
Sömuleiðis er markmiðið heftinu að efla þá sem starfa með börnum og ungu fólki að hlusta á skoðanir og reynslu þeirra, án þess að reyna hafa áhrif á þau, beint eða óbeint.
Þegar verið er að leita eftir viðhorfum barna um tiltekin málefni þarf að vera búið að afmarka það efni sem á að taka til umfjöllunar og vinna með. Þá er ákaflega mikilvægt að setja upp áætlun um verkefnið.
Sú áætlun gæti litið nokkurn veginn svona út:
Hér á eftir verður svo hver hluti áætlunarinnar útlistaður sérstaklega.
Mikilvægt er að gefa sér tíma til ígrundunar á meðan á undirbúningstímabilinu stendur þannig að allir sem koma að undirbúningi séu kunnugir þeim aðferðum sem beita skal við verkefnavinnuna. Til þess að þessi hugmyndafræði hafi áhrif þurfa allir þeir sem nýta hana að hafa trú á henni og geta sýnt að þeir séu í raun að hlusta á þátttakendur.
Valið á umfjöllunarefninu og þeim einstaklingum sem munu taka þátt í því, þarf að taka mið af því að börnin séu sérfræðingar í sínu umhverfi og búi yfir þekkingu sem hvergi er hægt að ná fram nema með því að hlusta á þau.
2. Upplýsingar og tengsl við börn og ungmenni
Að vera í samskiptum við börn og ungmenni krefst mikils tímalega séð. Góðar, lýsandi og haldbærar upplýsingar um verkefnið eru nauðsynlegar þegar verið er að ræða við mögulega þátttakendur í verkefninu. Ekki má gleyma því að það getur einnig verið mikilvægt að koma upplýsingum áleiðis til foreldra eða annarra sem sem eru með börn í sinni umsjá.
Í vissum tilvikum er hægt að hafa samband við aðila, félagasamtök og stofnanir til þess að nálgast börn og ungmenni.
Þegar verið er að skipuleggja fyrsta upplýsingafundinn er gott að útbúa gátlista yfir mikilvæga hluti sem þarf að fara yfir með þeim sem bera ábyrgð á barninu eða ungmenninu. Til dæmist þarf að skoða hvort það þurfi túlk eða stuðningsaðila fyrir börn eða ungmenni sem eru með sérþarfir, til þess að þau hafi tök á því að vera virk og taka þátt í fyrsta upplýsingafundinum.
Markmiðið með því að halda upplýsingafund í upphafi verkefnis er að veita þeim börnum og ungmennum sem eru að taka þátt innsýn í hvað verkefnið snýst um og til þess að koma á tengslum við þá sem vinna að verkefninu. Jafnvel þó að bréf hafi verið sent út er ekki víst að allir hafi lesið það eða meðtekið þær upplýsingar sem í bréfinu eru. Því mun þessi fundur leggja línurnar fyrir góða samvinnu og jákvæð samskipti. Eins er þessi fundur fyrsta tækifærið fyrir alla að hittast.
Í sumum tilfellum er betra að hitta börn og ungmenni án þess að það séu aðrir fullorðnir með í för. Þannig skapast oft rými fyrir þátttakendur til þess að taka sínar eigin ákvarðanir varðandi þátttöku sína í verkefninu. Halda skal fundartíma innan tímamarka, hafa fundinn hnitmiðaðan. Takmarka skal umræður og geyma þær fyrir fyrsta vinnufundinn. Mikilvægt er að fara yfir tilkynningarskyldu til barnaverndar með þátttakendum. Þannig fá þau umhugsunarfrest með þátttökuna og vita það fyrirfram að tilkynningarskylda þeirra sem standa að verkefninu geti komið til álita.
4. Skipulagning á fyrsta vinnufundinum
Aðlaga þarf vinnufundinn eftir því hvernig hópurinn er samsettur, eftir þroska og aldri þeirra sem í hópnum eru. Þátttakendur ættu að vinna í litlum hópum og samkvæmt þessari hugmyndafræði eru 6-8 einstaklingar í hóp, kjörin stærð. Gott er að reyna að hafa þá sem eru í hópnum á svipuðum aldri ef hægt er að koma því þannig fyrir.
Þessi undirbúningur getur verið mjög tímafrekur. Það þarf að gefa sér góðan tíma til að senda út upplýsingabréf/pósta og fylgja þeim svo eftir með símtölum. Stundum þarf að hringja nokkrum sinnum til þess að fullvissa sig um að allir séu að fá þær upplýsingar sem þarf fyrir fundinn. Vera þarf vakandi fyrir öðrum leiðum til þess að vera í samskiptum við þátttakendur og forsjáraðila þeirra þar sem að það eru ekki allir vanir því að fá upplýsingar í símtali eða í bréfi/pósti. Ef til vill þarf að túlka, þýða eða gefa rýmri tíma til þess að melta upplýsingarnar. Ef að fullorðinn kemur með þátttakenda, á fundinn þarf að vera búið að undirbúa þann fullorðna fyrir fundinn. Sérstaklega í ljósi þess að sá fullorðni getur ekki verið á fundinum sjálfum því hans viðvera getur haft áhrif á hversu opinskátt börnin og ungmennin geti tjáð sig.
Ef fundurinn fer fram á skólatíma þarf að vera búið að fullvissa um að þátttakendur hafi fengið leyfi í skólanum.
Fyrir fyrsta vinnufund þarf að vera búið að skipuleggja öll hagnýt mál, líkt og panta fundarstað, ákveða fundartíma, ferðatilhögun þátttakenda og þeirra sem vinna að verkefninu og að vera búin að fá öll tilskyld leyfi. Vinnuaðferðir þurfa að vera komnar á hreint og dagskráin sömuleiðis. Ekki má gleyma í allri skipulagningu að skapa svigrúm til þess að bregðast við breytingu á dagskrá og tíma til endurspeglunar sömuleiðis. Það er ákaflega mikilvægt að enginn brenni inni með nein málefni